Trening poznawczy jako metoda pracy z uczniem o specjalnych potrzebach edukacyjnych

M.Bogdanowicz zwraca uwagę, że są to dzieci, którym trudno jest poradzić sobie z wymaganiami edukacyjnymi stawianymi im przez szkołę. Widoczne są u nich zdecydowanie większe trudności w zakresie przyswajania wiedzy niż u ich rówieśników niemających tego typu problemów. Co ważne, dzieci te mogą kontynuować edukację, jeśli tylko otrzymają odpowiednie wsparcie i pomoc w formie specjalnych programów nauczania oraz metod dobranych do potrzeb i możliwości dzieci, a także ograniczeń, jakie prezentują. 

Warto zauważyć, że w 2008 r. został powołany Zespół Ekspertów do spraw Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych, który w ramach swoich działań przygotował również dwie istotne definicje dotyczące dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i rozwojowymi, do których warto się odnieść: 

• „Dzieci i młodzież ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi to te, u których stwierdza się spektrum objawów utrudniających lub uniemożliwiających funkcjonowanie: ruchowe, sensoryczne, poznawcze, w zakresie komunikacji, emocjonalno-społeczne i/lub psychiczne, wpływających na jakość życia i pełnienie ról społecznych teraz i/lub w przyszłości.
• Dzieci i młodzież ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi to te, u których stwierdza się zagrożenie niepełnosprawnością, wszelkie dysfunkcje, dysharmonie lub niesprawności mogące mieć negatywny wpływ na dalszy rozwój”1.
   

W tym momencie warto również zastanowić się nad tym, jak można identyfikować dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w środowisku szkolnym. Okazuje się, że warto zadać sobie dwa istotne pytania:

• Czy dane dziecko ma trudności w realizacji standardów wymagań programowych lub czy przejawia wybitne zdolności?
• Czy istnieje potrzeba czynienia specjalnych dostosowań, by umożliwić danemu dziecku edukację na miarę możliwości?
   

Neuroplastyczność

Jeśli odpowiedź na jedno z nich lub oba będzie twierdząca, to konieczne jest rozpoczęcie poszukiwań jak najlepszej metody pracy z dzieckiem. I tutaj warto odnieść się do działań opartych na neuroplastyczności. „Neuroplastyczność umożliwia rozwijanie się centralnego układu nerwowego mózgu pod wpływem zmiennych uwarunkowań otoczenia, zapamiętywanie i uczenie się nowych umiejętności, adaptację do zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym i wewnętrznym, a także aktywizację procesów kompensacyjnych w wypadku schorzeń neurologicznych. Dzieje się tak ze względu na pewną właściwość neuronów umożliwiającą zachodzenie określonych zmian w układzie nerwowym w odpowiedzi na potrzeby organizmu i wyzwania otaczającej rzeczywistości”2. Okazuje się więc, że neuroplastyczność jest genialną umiejętnością mózgu, która pozwala mu się uczyć w bardzo różnych warunkach i okolicznościach. 

Wyróżnia się kilka rodzajów neuroplastyczności mózgu:

• Rozwojowa – wynika z umiejętności mózgu do tworzenia nowych połączeń synaptycznych w odpowiedzi na nabywanie nowych umiejętności, np. dziecko zaczyna jeździć na rowerze, chociaż wcześniej tego nie potrafiło robić.
   
• Kompensacyjna – jest to zdolność naszego mózgu do tego, aby tworzyć nowe połączenia synaptyczne w momencie, kiedy jakiś obszar został uszkodzony, co pozwala na odzyskiwanie utraconych umiejętności.
   
• Wywołana wzmożonym doświadczeniem – jest to efekt ciągłego powtarzania pewnych wzorców ruchowych i czuciowych, dzięki czemu ciągle wzmacniamy szlaki neuronalne; świetnie sprawdza się w tym przypadku przysłowie, że „praktyka czyni mistrza”.
   
• Związane z uczeniem się i pamięcią – nowe szlaki neuronalne powstają w wyniku powtarzania pewnych rzeczy i uczenia się ich na pamięć, np. nauka wiersza, piosenki, tabliczki mnożenia. Warto zauważyć, że jeśli czegoś uczymy się mocno i intensywnie przez długi okres, to potem, nawet po upływie kilku lat, jesteśmy w stanie wrócić pamięcią do tych treści i je spokojnie odtworzyć.
   
• Występująca przy powstawaniu uzależnień – substancje uzależniające wyzwalają często dopaminę, w związku z tym szlaki neuronalne są ciągle wzmacnianie przez ten neuroprzekaźnik. Wpływa to również na ciągłe powtarzanie nieprawidłowych zachowań i schematów.
   
• Patologiczna – jest ona spowodowana bólem neuroplastycznym, który wynika z nieprawidłowego działania układu nerwowego3.
   

Widać więc, że neuroplastyczność można wykorzystywać zarówno w sposób pozytywny, jak i negatywny. W pracy z dziećmi ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi warto postawić na wprowadzanie działań, których celem będzie trening poznawczy oraz takie aktywizowanie mózgu, żeby było możliwe pojawianie się cięgle nowych połączeń neuronalnych. Pozytywny wpływ na neuroplastyczność mają: 

• gimnastyka mózgu,
• ćwiczenia fizyczne,
• właściwe odżywianie,
• regularny sen,
• stabilność emocjonalna,
• relacje z innymi osobami,
• suplementy,
• muzyka i taniec,
• medytacja,
• aromaterapia.
   

Oczywiście dbanie o siebie, o odpowiednią dietę i regularny sen jest bardzo ważne, ponieważ nie od dzisiaj wiadomo, że nasz mózg może w takich warunkach odpocząć, zregenerować się i dzięki temu jest gotowy na kolejne wyzwania, które się przed nim stawia. Jednak nie są to jedyne działania, które można i warto podjąć. Zastanowimy się, jakie alternatywne metody pozytywnie wpłyną na usprawnienie umiejętności poznawczych u uczniów. Trening poznawczy to bowiem różnorodne ćwiczenia, aktywności i zadania, których celem jest wspieranie takich obszarów w rozwoju dziecka, jak:

• uwaga i koncentracja,
• pamięć (krótkotrwała, robocza),
• percepcja wzrokowa i słuchowa,
• myślenie logiczne i ro...