Jak nie dać się wypaleniu zawodowemu? Czas na zadbanie o siebie!

Wypalenie zawodowe to jeden z najpowszechniejszych problemów związanych z pracą. Choć może dotknąć każdego, niektóre zawody stoją na jego drodze częściej niż inne. Praca, w której centrum znajduje się relacja z drugim człowiekiem, zaangażowanie i odpowiedzialność, często wymaga więcej niż jesteśmy w stanie dać. Przekraczanie własnych granic, ponoszenie wysokich kosztów psychologicznych oraz nadmierne obciążenie są wysokim kosztem, który szybko może stać się zagrożeniem dla codziennego funkcjonowania czy obciążenia ponad miarę. Wyniki badań wskazują na wysoki stopień doświadczania objawów wypalenia zawodowego m.in. pośród nauczycieli, psychologów czy psychoterapeutów. Szczególnie alarmujące są jednak wyniki dotyczące świata edukacji. Nie sposób nie dostrzec, że skala wypalenia zawodowego wśród nauczycieli osiąga obecnie wymiar kulminacyjny. W badaniu Ogólnopolskiego Centrum Badania Dobrostanu Nauczycieli, które było przeprowadzane na początku 2023 r., aż 67,5% przyznało, że odczuwa silne zmęczenie, 57,3% – brak sensu pracy, 52,5% – stres, a objawy psychosomatyczne – takie jak bezsenność czy lęk – ujawniło aż 56,2% respondentów. Powodów tego stanu rzeczy hipotetycznie może być bardzo wiele  – od licznych zmian w systemie edukacyjnym, po brak stabilnego wsparcia psychicznego dla nauczycieli czy zwiększające się wymagania związane z potrzebami edukacyjnymi uczniów i rodziców. I tak poczucie frustracji, zmęczenia, nadmiernego zobowiązania i wrażliwości może z czasem doprowadzić do wypalenia zawodowego.

Wypalenie zawodowe, czyli co? 

Zjawisko wypalenia zawodowego (ang. burnout) oficjalnie wprowadził do świata badań psychiatra Herbert Freudenberger. Dostrzegł on, że pośród badanych wolontariuszy, którzy charakteryzowali się wysokim zaangażowaniem, wzmożonym wysiłkiem i oddaniem w swojej pracy, zaczęło dochodzić do stopniowych oznak wyczerpania, bez konkretnej przyczyny. Jego spostrzeżenia doczekały się szeregu kolejnych projektów badawczych, a tematyka wyczerpania zawodowego stała się istotnym elementem dbania o rozwój i profilaktykę dobrostanu pracowników. Odwołując się do słów wspomnianego już Freudenbergera, za wypalenie zawodowe można uznawać „stan zmęczenia czy frustracji wynikający z poświęcania się jakiejś sprawie, sposobowi życia lub związkowi, co nie przynosiło oczekiwanej nagrody”. Bardziej symboliczny obraz wypalenia zawodowego przedstawiają Ayala Pines oraz Elliot Aronson. Według nich, aby mogło zaistnieć ryzyko wypalenia, pracownik musi być oddany swojej pracy z żarliwością, najwyższym zaangażowaniem, wręcz poczuciem misji w działaniu. Celowo używają oni słowa – „zapłonąć” do pracy, aby podkreślić, o jak wielkim oddaniu mowa. Zgodnie z tym nastawieniem, zaangażowanie w pracę staje się już nie tylko pracą „samo w sobie”, ale nabiera egzystencjonalnego znaczenia, czyli „pracuję, bo widzę w tym olbrzymi sens”. Co się dzieje, gdy jednak napotykamy przeszkody niezależne od naszej intencji? Z początku wzmagamy swoje działania (bo w końcu poczucie siły do działania ma swoje solidne zasoby), a później, jeśli nadmiar ograniczeń się nie zmniejsza, następuje stopniowe „spalanie” zaangażowania i utrata złudzeń, że „coś może się zmienić”. Emocje biorą górę. Na podobny aspekt zwraca uwagę inna badaczka – Christina Maslach. Zgodnie z jej koncepcją stan wypalenia zawodowego to „psychologiczny zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, który może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób”. Kluczem do zrozumienia wypalenia zawodowego jest tutaj istota szczególnej relacji, jaka tworzy się w kontekście działań zawodowych, np. nauczyciel – uczeń, wychowawca – klasa. Aby lepiej zrozumieć mechanizm wypalenia zawodowego, warto poznać trzy jego podstawowe składniki, jakie określiła Christina Maslach, czyli:

1. Emocjonalne wyczerpanie – czyli pierwszy sygnał alarmowy 
To właśnie wtedy pojawia się nieustanne poczucie zmęczenia nie tylko fizycznego, ale prze wszystkim psychicznego. Rozdrażnienie, brak cierpliwości, zdawałoby się, że niezasadny niepokój zaczyna dominować nad codziennością. Dotychczasowa praca, która kojarzyła się z poczuciem spełnienia i ogólnej satysfakcji, teraz wydaje się być najgorszym z możliwych wyborów. Pojawiają się myśli w stylu: „Po co się tak starać?”, „Mam już tego dość”. Każdego dnia, coraz trudniej się zaangażować, trudniej znaleźć motywację do działania. Z czasem pojawiają się także objawy ze strony ciała, czyli przewlekłe bóle, napięcia mięśniowe. Można powiedzieć, że cały organizm zaczyna prosić o pomoc.

2. Depersonalizacja – czy dystans staje się ostatnią tarczą ratunku 
Kiedy zaczyna brakować codziennych sił, organizm stara się przetrwać, a więc przechodzi w tryb emocjonalnego wycofania. Wypalony nauczyciel zaczyna patrzeć na swoich uczniów i współpracowników z dystansem. Przestaje angażować się w życie szkoły, tak jak miał to dawniej w swojej praktyce. Jego reakcje stają się coraz bardziej powierzchowne, niekiedy wręcz niewspółmierne do sytuacji. Ten etap jest często dostrzegany przez współpracowników oraz uczniów. Mogą pojawić się uskarżania, np.: „Nauczyciel się zmienił! Był kiedyś taki fajny, a teraz jest zupełnie inny”. Warto podkreślić, że objawy wypalenia zawodowego nie stanowią intencjonalnego zachowania, to element całego procesu, jakim staje się wypalenie zawodowe.

3. Obniżone po...