„Bez uważnych dorosłych nie ma uważnych dzieci”. Zadbaj o uważność swoją i swoich uczniów!

W środowisku nauczycielskim wiele słyszy się o praktykowaniu uważności. Jedni postrzegają ją jako medytację, sposób na odcięcie się od zewnętrznego świata, dla innych to egzotyczna forma relaksu zatopiona w okultystycznych przekonaniach lub też praktyka szkolna na początek lekcji, która ma rozluźnić, rozbawić i rozgrzać uczniów i uczennice. O uważności wiele już zostało powiedziane, wiele o niej słyszeliśmy i zaobserwować można różne podejścia do jej praktykowania. W Fundacji Szkoła z Klasą już od kilku lat podkreślamy, że uważność jest umiejętnością celowego kierowania koncentracją i skupiania się na tym, co w danej chwili robimy lub o czym myślimy. Trening uważności nie jest ani terapią, ani religią, ani też zestawem ćwiczeń ruchowych. Jest on systemem praktyk opartych na wynikach najnowszych badań naukowych nad mózgiem i systemem nerwowym człowieka, które pomagają skoncentrować myśli w sposób intencjonalny poprzez kierowanie uwagi. Lata naszej praktyki pokazują, jak wiele dobrego umiejętność uważnego życia może wnieść w codzienność szkolną, jak i prywatną. Dlatego w poniższym artykule zapraszamy do wspólnego namysłu nad istotą uważności zarówno w życiu wychowawcy i wychowawczyni, jak i uczniów oraz poznania sposobu wprowadzenia jej tematu na lekcje, a także praktyk mindfulness, które można wykorzystywać w szkole, jak i w domu.

Zacznijmy od początku. Uważność – fakty, które dobrze poznać

Według definicji dr Almy Salzmann „Mindfulness to zauważanie tego, co dzieje się z nami, ale też na zewnątrz nas, tu i teraz z ciekawością i życzliwością”. Nie jest tajemnicą, że jej praktykowanie ma pozytywny wpływ na samopoczucie i zdrowie, a to znów przekłada się na budowanie satysfakcjonujących relacji w domu czy w pracy. Z tego powodu warto ją praktykować samemu, zrozumieć idee i korzyści, poczuć jej dobroczynny wpływ, aby następnie z tą zinternalizowaną wiedzą wyjść do uczniów i uczennic i wesprzeć ich w odnalezieniu spokoju w przebodźcowanym świecie. W informacyjnym smogu, w którym od maleńkości wychowują się młodzi ludzie, umiejętność bycia uważnym i skoncentrowania myśli jest potrzebna i przydatna nie tylko w nauce, ale także, a może przede wszystkim, w odbiorze rzeczywistości, budowaniu relacji z innymi i samym sobą. 

Okiem ekspertki

„W dzisiejszych czasach codziennie doświadczamy wielu bodźców. Zdarza się, że zatracamy się w biegu i nie zauważamy tego, co dzieje się wokół nas. Dlatego tak ważne jest wprowadzenie uważności w nasze życie, upowszechnianie wiedzy o korzyściach, jakie ona niesie oraz stworzenie warunków do treningu uważności dla dorosłych, dzieci i młodzieży. Liczne badania naukowe pokazują, że praktykowanie uważności w edukacji może mieć pozytywny wpływ na uczniów i uczennice oraz nauczycielki i nauczycieli. Warto zdać sobie sprawę z tego, że bez uważnych dorosłych nie ma uważnych dzieci, a zatem uważność jest umiejętnością, którą najpierw należy rozwijać w życiu tych pierwszych. Szczególnie istotne jest spojrzenie na szkołę jako na miejsce, gdzie grono nauczycielskie i uczniowskie silnie na siebie oddziałują. Z badań nad mózgiem wiemy, że w obszarze uważności dzieci szczególnie wiele uczą się poprzez dostrajanie do osób dorosłych i naśladowanie ich” – pisze w materiałach programu Krople Uważności Ewa Orłowska, ekspertka Fundacji Szkoła z Klasą, trenerka uważności (MBSR, MBLC, MBLC-YA) oraz Porozumienia bez Przemocy.  

Trening uważności pozwala pracować nad postrzeganiem, odczuwaniem i reagowaniem. Jego korzystny wpływ potwierdzają liczne badania nad neuroplastycznością mózgu. To, w jaki sposób wykorzystujemy mózg, warunkuje bowiem jego pracę i zwyczaje. Dzięki nabyciu umiejętności dostrzegania bodźca, zrozumienia go (jego genezy, przyczyny) oraz akceptacji wynikających z niego odczuć i reakcji, możemy opanować atawistyczne zachowania i wywodzące się z ewolucji instynkty zwierzęce. Praktykowanie mindfulness osłabia reaktywność mózgu i wzmacnia obszary kory czołowej z ulokowanymi tam centrami powiązanymi z naszym systemem wartości, przewidywaniem skutków naszych działań, podejmowaniem decyzji czy empatią. W życiu codziennym wpływające na nas często stresowe sytuacje aktywują system fff (ang. fight-flight-freeze) – walka, ucieczka, zamrożenie, który odziedziczyliśmy po przodkach i który im pozwalał po prostu przeżyć. Często też do głosu dochodzi wypracowany przez lata negatywizm ewolucyjny, który sprawia, że nasz system nerwowy jest wyczulony na wyszukiwanie, rejestrowanie, przechowywanie, przywoływanie i odtwarzanie nieprzyjemnych doświadczeń. To, co pozytywne i typowe, nie jest zauważane z taką samą starannością, bo potencjalnie nie oznacza zagrożenia i nie wymaga takiej uwagi.

Możemy oczywiście pominąć fakty dotyczące naszego mózgu i negować jego działania oraz dobroczynny wpływ uważności, jednak o wiele bardziej korzystnym podejściem dla nas dorosłych, a także dzieci, będzie poznanie, zrozumienie tych prawidłowości i dostrzeżenie w uważności szansy na zwiększenie samoświadomości, a dzięki temu stworzenie możliwości rozwoju nowych, potrzebnych życiowo kompetencji.

Wychowawcy, najpierw zadbajcie o siebie! Więcej satysfakcji, mniej niepokoju, czyli korzyści płynące z praktykowania uważności 

Ludzie praktykujący uważność dostrzegają u siebie zwiększony poziom satysfakcji z pracy i niższy stres. Potwierdzają to rozliczne badania naukowe, choćby te przeprowadzone na grupie nauczycieli i nauczycielek. W randomizowanym badaniu osób pracujących w szkołach podstawowych i średnich poddano analizie krótko- i długoterminowe skutki programu równowagi emocjonalnej opartej na uważności (MBEB). Wyniki pokazały, że w porównaniu z grupą kontrolną, nauczyciele MBEB zgłaszali większą wyrozumiałość wobec siebie w pracy oraz mniejszy stres i niepokój związany z pracą po zakończeniu programu. Patricia A. (Tish) Jennings, profesorka Uniwersytetu w Wirginii i inicjatorka programu wzmacniania nauczycielskiej odporności CARE (Cultivating Awareness and Resilience in Education), również na podstawie przeprowadzonych badań potwierdziła, że nauczyciele trenujący uważność rzadziej odczuwali presję, byli wrażliwsi i nastawieni bardziej pozytywnie. Co więcej, ich uczniowie i uczennice stawali się bardziej zaangażowani i produktywni. Nikogo nie dziwi fakt, że kondycja psychofizyczna osób pracujących z dziećmi i młodzieżą ma wielki wpływ na młodych odbiorców. To, co czujemy i w jaki sposób się zachowujemy intencjonalnie, a także nieintencjonalnie, wpływa na zachowanie i nastawienie uczniów. Stąd tak ważne jest zadbanie na początek o nas samych, wypracowanie własnej uważności, aby później dzielić się wiedzą, jak to robić z dziećmi i wywierać na nich pozytywny wpływ. Będąc nośnikiem i przekaźnikiem nie tylko wiedzy ogólnej czy specjalistycznej, ale także postawy życiowej, warto najpierw praktykować własną uważność, aby następnie przenieść ją na lekcje; wyjaśnić, pokazać i zaprosić do wspólnego odkrywania nowego obszaru i rozwoju nawyków, które pomagają dobrze żyć. W praktyce uważności warto kierować się zasadą znaną z instrukcji dla pasażerów linii lotniczych podróżujących z dziećm...